Nazwa miejscowości przypuszczalnie pochodzi od mostu na rzece Świsłocz. Wieś była ważnym punktem na drogach z Grodna i Wołkowyska do Korony. Powstanie parafii mostowlańskiej Św. Ap. Jana Teologa można datować na początek XVI wieku. Pierwsze źródła informują o cerkwi w Mostowlanach z dnia 7 lutego 1540 r. Zapis dotyczy skargi złożonej przez Pawła proboszcza cerkwi na dłużnika Moszka Chroszenkę. Fundatorem parafii prawosławnej był Michał Tyszkiewicz, dworzanin królewski (1533-1550). Wobec braku źródeł nie wiele można powiedzieć o losach parafii w XVI wieku.
Okres unicki jest mało znany. Na początku XVII wieku parafia i podległe jej filie zostały przekształcone w kościoły unickie, kiedy właścicielem włości został Szczęsny Tyszkiewicz. W wyniku zaniedbań, braku przeprowadzanych remontów, świątynia nie nadawała się do użytku. 8 czerwca 1786 r. ówczesny dziekan podlaski ks. Bazyli Gutowski poświęcił miejsce pod budowę cerkwi. W 1788 r. jest sprawa o przywrócenie cerkwi unickiej w Mostowlanach. (Dokument w Arch. Zborniku w t.ll,s.l70). Według źródeł, nowa cerkiew była używana już w 1795 roku. Fundatorami świątyni byli Wielmożni małżonkowie Bułharynowie. W 1818 r. cerkiew mostowlańska jak i budynki, wymagały pilnego remontu, zwłaszcza gontowe dachy.
W 1837 roku proboszczem w Mostowlanach zostaje ks. Mikołaj Szumowicz. Za jego kadencji parafia mostowlańska powraca z unii do prawosławia.
Obecna cerkiew pod wezwaniem Św. Jana Ewangelisty została wzniesiona w 1840 r. Przebudowana w 1905 r. Dawna cerkiew unicka została przeniesiona na cmentarz ok. 1840 r. (M. Pokropek. Atlas sztuki ludowej, str. 241).
Według Słownika Geograficznego jest tu cerkiew parafialna dekanatu brzostowickiego.
Parafia ma 2392 wierrfyefr- 1138 mężczyzn i 1254 kobiet. 13 dziesięcin ziemi cerkiewnej.
Z przekazów ustnych parafian, wiadome jest, że we wsi Zubry, na wzniesieniu, istniał cmentarz „Uroczysko zwie się Mohiłki”, na którym była usytuowana cerkiew/kaplica. Zubry – wieś królewska, położona była w końcu XVIII wieku w starostwie niegrodowym wąpielskim, w powiecie wołkowyskim, województwa nowogródzkiego–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa białostockiego. W dzisiejszych dokumentach geodezyjnych umieszczona jest informacja „Stary Cmentarz”. Niestety, do dnia dzisiejszego nie zachowały się na cmentarzu nawet kurhany nagrobne, a po świątyni nie ma śladu. Z część cmentarza została wydzielona żwirownia. Z niej brano żwir na budowana drogę, a wraz ze żwirem na drogę rozrzucono szczątki mieszkańców Zubry.
Nie ma żadnych danych o sytuacji cerkwi mostowlańskiej w drugiej połowie XIX wieku. Według Klirowej Wiadomości z 1838 roku „cerkiew znajdowała się w dobrach małoletnich przedstawicieli rodu Radowickich”. Po 1839 roku parafia należała do dekanatu z siedzibą w Wielkiej Brzostowicy, Diecezji Litewskiej. Na początku lat 30 XIX wieku od 1795 roku do 1871 roku, dzierżawcą dóbr mostowlańskich prawdopodobnie ( jednak nie potwierdzają tego wiarygodne źródła) był katolik – Semen Kalinowski, ojciec Konstantego Kalinowskiego. W 1840 roku Konsystator Litewski i władze guberni grodzieńskiej nakazują dzierżawcy majątku wykonanie remontu świątyni. Wynajęci przez katolickiego właściciela niemieccy rzemieślnicy 10 lipca 1841 r. doprowadzają do pożaru w cerkwi w Mostowlanach. Po pożarze, dzierżawca majątku Semen Kalinowski wystąpił do arcybiskupa litewskiego z wnioskiem o likwidację parafii prawosławnej. Arcybiskup Józef Siemaszko odrzuca wniosek i nakazuje wykonanie prac remontowo budowlanych cerkwi, przywracając do stanu urzytecznoći. W 1843 roku rozpoczęto prace remontowo budowlane nad cerkwią w Mostowlanach. Kalinowski bezwzględnie, z pomocą carskiej policji, zbiera po 3 ruble od 860 chłopów. Koszt 3 rubli na głowę był bardzo wysoki, daleko wykraczający poza materialne możliwości parafian. Prace remontowo budowlane przeprowadzone były wyjątkowo niechlujnie. Prowizoryczny dach był podtrzymywany przez kilka belek. Okna nie zostały oszklone. Po raz kolejny władze guberni zlecają marszałkowi i dzierżawcy majątku wykonanie prac remontowo budowlanych w celu przywrócenia urzyteczności cerkwi. Taki stan obiektu utrzymywał się przez następne 15 lat. W tym czsie, Semen Kalinowski zabiera wcześniej nadane Proboszczowi parafii mostowlańskiej uposarzenie. Zubożały, bez środków do życia, poniżany przez Kalinowskich, umiera z głodu w 1851 roku. Według Sergiusza Borowika następny proboszcz przeżył w Mostowlanach zaledwie 4 lata. Również duchowny Justynian Koncewicz, nie mając z czego żyć, chory na gruźlicę, prosi o przeniesienie. Zdążył jednak w 1855 roku wybudować cerkiew drewnianą na cmentarzu p.w. Św. Jana Teologa, której nie zdążył wykończyć. W 1859 roku proboszczem parafii zostaje Łukjan Romanowicz. Młody proboszcz, odzyskuje wcześniej zebrane środki i w 1861 roku przejmuje kierownictwo nad pracami remontowo budowlanymi cerkwi. Wykonawcami byli okoliczni chłopi i miejscowy cieśla Andrzej Łotysz. Prace, przywracające cerkiew do użyteczności ukończono w 1862 roku. Cerkiew w Mostowlanach, po zakończeniu wszystkich prac była osadzona na kamiennych fundamentach, kryta gontem, zaś kopuły i krzyże zostały pokryte blachą. W dwu poziomowym ikonostasie wstawiono ikony zamówione w pracowni ikonograficznej w Moskwie. Uroczystość konsekracji, po ukończeniu prac remontowo budowlanych, dokonano w dniu 21 maja 1862 roku.
8 sierpnia (starego stylu) ks. Łukjan Romanowicz wraz z psalmistą Piotrowskim, prowadzili Krestnyj Chod we wsi Zubry. Dzień wcześniej przez tę wieś przechodziło wojsko rosyjskie pod dowództwem kapitana Puchalskiego, polskiego pochodzenia, pozostawił on jednego żołnierza, który sobie popiwszy, zaczął się awanturować. Ks. Romanowicz chciał uspokoić awanturnika, efekt był jednak odwrotny. Rozsierdzony wojak pchnął księdza bagnetem, nie trafiwszy, wojak przymierzył się do strzału. Przerażony o. Łukjan ratował się ucieczką za róg najbliższej chaty. Wówczas rozsierdzony żołnierz zwrócił się do psalmisty Piotrowskiego, oskarżając go o zdradę i udział w Powstaniu Styczniowym. Psalmista zaprzeczał i przysięgał na krzyż. To jednak nie zadowoliło awanturnika. Kazał Piotrowskiemu uklęknąć i czytać Ewangelię. Psalmista wykonał polecenie żołnierz, lecz ten strzelił Piotrowskiemu w plecy, zabijając psalmistę na miejscu. Ks. Łukjan bardzo przeżył tę tragedię. Zmarł 10 lat później 21 marca 1872 roku. Wydarzenie zostało opublikowane w „Kurierze Podlaskim”, a zaczerpnięte z „Litewskich Eparchalnych Wiadomości 1887 roku”. W 1867 roku proboszczem Mostowlan zostaje ks. Stefan Babulewicz. Duchowny posiadał kamiławkę, ciemnobrązowy krzyż. 25 lipca 1877 dokonano poświęcenia kaplicę cmentarną w Św. Kosmy i Damiana w Mostowlanach. W 1883 roku decyzją biskupa o. Stefana Babulewicz zostaje wyróżniony Gramotą, a w 1885 Synod nadał mu krzyż napiersstnyj W 1898 roku proboszcz mostowlański zostaje odznaczony Orderem Św. Anny II stopnia. Wówczas do parafii w Mostowlanach należało 15 dziesięcin ziemi. Ks. Stefan Babulewicz był proboszczem do1892 roku. Obok cerkwi znajduje się grób Matuszki Babulewicz.
11 listopada 1902 roku funkcję proboszcz obejmuje ks. Aleksander Żelazowski. Nowy proboszcz w 1905 roku wykonał remont świątyni. Przebudowano obie kopuły cerkwi oraz do głównego wejścia do cerkwi dobudowano dzwonnicę z czterema oknami. Tam też umieszczono 4 dzwony.
Ojciec Aleksander Żelazowski wraz z Matuszką pozostawili na wieki cząstkę siebie na mostowlańskich ziemiach. W 1904 roku, obok cerkwi parafialnej złożyli do grobu rocznego Św. P. Syna Aleksandra. Do dnia dzisiejszego zachowała się mogiłka z ogrodzeniem i nagrobkiem.
W okresie międzywojennym, w 1921 – 1926 roku proboszczem zostaje ks. Mateusz Petelski. Za jego kadencji zostaje wybudowany dom dla psalmisty.
3 września 1926 – 1930 roku funkcję proboszcza przeją ks. Jan Wasiljew.
Od 1930 do 1931 r. proboszczem zostaje ks. Ioil Sosnowski. Pomimo krótkiego pobytu zdążył wybudować nową, pięciopokojową, drewnianą plebanię i budynki gospodarcze.
17 czerwca 1932 na stanowisko proboszcza w Mostowlanach zostaje powołany ks. Anatol Kasperski. Za jego kadencji: ogrodzono cmentarz i teren plebanii drewnianym płotem, ukończono budowę plebanii, odmalowano cerkiew wewnątrz i na zewnątrz. Rozbudowano dom psalmisty. W okresie okupacji niemieckiej Niemcy zajęli wszystkie budynki mieszkalne i gospodarcze. Po zakończeniu wojny od 1945 r. wsie Ciecierówka wraz z cmentarzem, Bursowszczyzna, Kołosy, Mińczyki, Gobiaty, Bobrowniki i Jaryłówka zostały za granicą. Do parafii w Mostowlanach dołączono Łużany. Taki stan utrzymywał się do 1948 roku, kiedy to przeprowadzono korektę wschodniej granicy państwa. Do parafii wróciły: Gobiaty, Bobrowniki i Jaryłówka oraz dołączono Chomontowce, które wcześniej należału do parafii w Hołynce. W 1957 r. Łużany przeszły do nowo utworzonej parafii w Kruszynianach. Od tego czasu obszar parafii nie uległ zmianie. Do parafii należą: Mostowlany, Dublany, Świsłoczany, Narejki, Gobiaty, Bobrowniki, Chomontowce, Jaryłówka, Skroblaki, Wierobie, Zubki, Zubry. Negatywne zjawisko wyludnienia wsi utrzymuje się od II Wojny Światowej. Parafia, która liczyła 2890 osób przed wojną, to w 1973 roku parafia liczy już 1341, a w 1977- 1172 osoby.
Zarówno podczas okupacji radzieckiej, jak i niemieckiej mieszkańcy wsi doznali wielu cierpień i krzywd. Po II wojnie powstanie granicy na rzece Świsłocz i zamknięcie tradycyjnych szlaków z zachodu na wschód przyczyniło się do powolnego upadku miejscowości.
Ks. Anatol Kasperski pełnił funkcję proboszcza parafii do 1 lutego 1961 roku. Zmarł w 1969 roku w Mostowlanach. Został pochowany na cmentarzu parafialnym.
Z dniem 1 lutego 1961 roku proboszczem zostaje ks. Anatol Mielniczek, który w latach 1948 – 1961 pełnił funkcje wikarnego w parafii Mostowlany, jednocześnie był zięciem ks. Kasperskiego.
Ks. Anatol Mielniczek w swej posłudze wykazał się wielkim zaangażowaniem, wytrwałością, cierpliwością, zrozumieniem. W stan spoczynku przeszedł po 52-letniej służbie w 1994 roku. Duchowny zginą tragicznie wraz z matuszką Heleną w pożarze plebani 15 lutego 1995 roku. Został pochowany przy cerkwi w Mostowlanach.
Od 1994 roku do czerwca 2004 roku proboszczem parafii zostaje ks. Aleksander Dobosz. Bierze na swe barki odbudowę spalonej plebanii. Parafia liczy zaledwie 250 osób i jest jedną z najmniejszych na Podlasiu.
W 2004 – 2013 roku funkcję proboszcz przejmuje ks. Roman Kiszycki. Ludność Bobrownik, Jaryłówki, Chomontowiec podejmuje wraz z proboszczem drakońskie wyzwanie budowy nowej świątynie na cmentarzu w Bobrownikach. 27 października Biskup Jakub dokonuje wmurowania kamienia węgielnego pod nową cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Bobrownikach. Wsparcie dla inwestycji przychodzi z zewnątrz. Cerkiew zbudowano w przeciągu czterech lat. Uroczystość konsekracji świątyni odbyła się 5 września 2010 roku przez JE Arcybiskupa Białostockiego i Gdańskiego Jakuba. W cerkwi Św. Ap. Jana Teologa wykonano: wymianę szalówki zewnętrznej, oczyszczenie i malowanie sufitu, renowacja i pozłocenie ikonostasu, wymiana instalacji elektrycznej, wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, założenie instalacji przeciwpożarowej i przeciwwłamaniowej.
15 sierpnia 2013 roku funkcję proboszcza obejmuje ks. Sławomir Jakimiuk. Liczba parafin w międzyczasie zmniejszyła się do 130 osób. Już w 2014 roku przeprowadzono prace porządkowe na 3 ha cmentarzu w Mostowlanach. Wycięto 4 000 sztuk drzew, zakrzaczenia i zakrzewienia. Oczyszczono cmentarz ze zwałów, gromadzonych latami śmieci. Przywrócono użyteczność gruntów rolnych na powierzchni 8 ha (usunięto zadrzewienie, zakrzaczenie, usunięto korzenie i wyrównano powierzchnię działek). W 2015 roku wykonano remont wewnętrzny cerkwi, oczyszczano, uzupełniono, zabezpieczono i pomalowano ścian wewnątrz cerkwi.
Obecnie główną atrakcją tej miejscowości jest malownicze położenie w dolinie Świsłoczy oraz malowniczy krajobraz polodowcowy z rozległymi lasami.
Z czasów, kiedy parafia mostowlańska była zabrana prawosławiu i przekazana uniatyom, aż do 1867 roku jest wiele rozbieżności. Wynikają one z: wojen, ze zmian granic Polski, zmian ustrojowych, ale również z braku pełnej dokumentacji w samej parafii, gdyż te spłonęły wraz z plebanią w 1995 roku. Błędy mogą być popełniane również w samym odczycie rękopisów i ich tłumaczeniu. Odnajdując dokumenty, zapisy historyczne w różnych książkach, ma się wrażenie, jakby historia Parafii Mostowlany została spisana w pośpiechu. W dokumentach odnalezionych podczas kapitalnego remontu cerkwi ” Wiadomości Klerykalne” z 1921 roku widnieje informacja iż cerkiew Św. Ap. Jana Teologa w Mostowlanach została wybudowana w 1840 roku. Data budowy 1840 rok obecnej cerkwi potwierdz również Witold Kapryza w „ZIEMIA WOŁKOWYSKA tom IV”.
Parafia św. Jana Teologa w Mostowlanach
Bank Spółdzielczy w Białymstoku. Oddział w Gródku. Nr 60 8060 0004 0392 7690 2000 0010
